آئین ارامنه ی قدیم را باید به دو دوره تقسیم کرد، دوره ی پیش از نفوذ تمدن
ایرانی و دوره ی نفوذ فرهنگ و آداب ایرانی. در دوره ی اول ارامنه مانند همه ی ادیان ابتدایی مظاهر طبیعت چون آفتاب
و ماه و جنگل و ارباب انواع آنها را ستایش می کردند؛ در دوره ی دوم تحت تاثیر آئین
زردشتی و مزدیسنا قرار گرفته و ایزدان ایران را مورد پرستش قرار می دادند ولی بر خلاف
آئین زردشت که در آن دو نیروی دیرین اهورامزدا و اهریمن سخن رفته، ارمنیان قدیم به
خالق و رب الاربابی بنام "آرامازد" که نام وی ماخوذ از اهورامزدا و یا هرمزد
ایرانی است.
این دین را هیچ پیغمبر یا مبشری نبوده بلکه تنها در آن از موعودی سخن می
رفت که "آرتاوازد" نام داشت. پس از "آرامازد" که خدای خدایان بود
خدایان دیگری در دین ارمنی قدیم بودند از جمله میهر (مهر) پسر آرامازد و آناهیت و نانه
دختران او بودند و تمامی این فرزندان بدون مادر از آرامازد زائیده شده بودند.
آرامازد خدای نوروز نیز بود، زیرا روز اول سال نو یا نوروز که به زبان ایرانی
هرمزد یا اهورامزدا نام داشت مختص یادبود آناهیت که الهه ی عفت و پاک دامنی بود دختر
آرامازد بشمار می رفت که بعدها الهه ی عشق و شهوت شد. بزرگترین پرستشگاه این الهه در
یریزا بود که در حمله ی "آنتونیوس" سردار روم غارت شد و رومیان پیکر زرین
آناهیت را در هم شکستند و میان خود تقسیم کردند.بعدها ارمنیان مجسمه ی دیگری از آناهیت
برپا کردند که تا زمان گریگور مقدس، خلیفه ی مسیحی ارمنیان وجود داشت، تمام ایالات
یکه غیاس بنام الهه ی آناهینا خوانده شد. گله های بزرگ گاو که مخصوص قربانی آناهیت
بودند و همه جا با نشان آناهیت می گشتند.
در نخستین ماه سال نو یعنی ماه ناواسارد (نوروز و فروردین) جشنهای بزرگ
برپا می کردند و مردم به معابد ناهید روی می آورده و حاجت خویش را می خواستند؛ ایزد
مهر پسر آرامازد و خدای آفتاب و عدالت بود ارمنیان برای او اسب قربانی می کردند؛ دیگر
از خدایان ارامنه تیر نام داشت که خدای خوابگزار و حامی ادبیات و هنر بود و پرستشگاه
او در یرالاموین بود که بعدها بدست "و اغار شاپات" پادشاه مسیحی ارمنستان
ویران شد. دیگر خدای ایشان "واهاگن" خدای اژدها کش بود که او همان وره ثرغنه
یا لویتالی یا ورهران که همان بهرام پهلوی است. گریگور خلیفه ی بزرگ ارامنه در هنگام
مراجعت از قیصریه معبد واهاگن روا ویران ساخت.
آست غیک" همسر یا معشوقه ی واهاگن بود، او را با آفرودیت یونانی تطبیق
کرده اند. معبد او در شهر آشتی شات واقع در ایالت تارون که به حجله خانه ی آست غیک
موسوم بود قرارداشت. هوفمان این اسم را به معنی ستاره ی کوچک و ترجمه ی "کوکِپتا"
در سریانی می داند. "بارشامین" خدای کهکشان بود و مجسمه ی این رب النوع را
تیگران از بین النهرین آورده بود، مجسمه ی او را از عاج و بلور نقره می ساختند.
گیسانه و دمتر دو شاهزاده ی گمنام هندی بودند که به ارمنستان پناه برده
بودند و در تارون دو مجسمه بنام گیسانه و دمتر برای خود برپا کرده بودند.دیگر خدای
ارامنه "ساندرامِت" خدای ماده و رب النوع زمین بود و نمونه ی عفت و عصمت
به شمار می رفت.
نامهای معابد ارمنستان پیش از مسیحی شدن آن مردمان عبارت بودند از:
i.
معبد هرمزد (اهورامزدا)
در قلعه ی آنی.
ii.
معبد آناهیتا در
ارداشاد و در جاهای دیگر.
iii.
معبد مهر در تیرجان(باکارئج)
iv.
معبد تیر در واغارشاباد
(هیرازم)
v.
معبد آست غیک در
اشد یشاد
vi.
معبد بار شیخاد در
تورتان
vii.
معبد ناتی در تیل
viii.
معبد واکن در واهی
واهاهیان (موش)
مذهب گریگوری یا کلیسای ارمنی
این مذهب از فرق اولیه ی مسیحی است منسوب به گریگوس ارمنی معروف به گریگوار
نوربخش که بین سالهای 257-337 میلادی می زیسته است. وی اصلا پارتی و از خانواده ی سورن
بود. پدرش آناک با وجود آنکه خود از خاندان اشکانی بود طرفدار اردشیر ساسانی گشت و
با توطئه ی قبلی با اردشیر ساسانی به ارمنستان آمده و در ظاهر پناهنده به خسرو شد تا
روزی در شکارگاه فرصت یافته خسرو شاه ارمنستان را بکشت و خود بگریخت، کسان خسرو او
را تعقیب کرده و در نزدیکی شهر "ارداشاد" بگرفتند و او را در رود غرق کردند،
جمیع فرزندان و فرزندزادگانش را بکشتند مگر کودکی که دایه اش او را نجات داد و به کاپادوکیه
(موقعیت جغرافیایی کاپادوکیه در جنوب شرقی دریای سیاه و مجاور ارمنستان می باشد) برد
و در قیصریه او را به آئین عیسوی تربیت کرد و "گریگورس" نامید. گریگورس چون
به رشد رسید از کشیشان مسیحی گردیده و به ارمنستان بازگشت و به تبلیغ آئین عیسوی در
میان هموطنان خود پرداخت (251م) در آن وقت دین مسیحیت تازه در آن کشور اندک اندک رواج
می یافت ولی پادشاه و بزرگان کشور زردشتی بودند.
گریگورس مدت پانزده سال به جرم خیانت پدر و داشتن دین مسیحی در کوشک
"ارداشاد" زندانی بود تا آنکه پس از 15 سال تیرداد سوم او را از زندان درآورد.
گریگورس توانست تیرداد سوم شاه ارمنستان را به مسیحیت بخواند ؛ این پادشاه دین عیسوی
را در سال 305م در ارمنستان رسمی اعلام کرد و گریگورس اسقف اعظم ارمنستان گردید و مقر
مذهبی خود را در در "یاشتی شات" قرار دادو مذهب مسیحی ارمنستان به نام او
"مذهب گریگوری" خوانده شد.
ظاهرا تیرداد چندان معرفتی از حقیقت مسیحیت نداشت زیرا به محض آنکه به دین
مسیح درآمد فرمان داد که همه ی مردم ارمنستان را به زور شمشیر به قبول آن مذهب مجبور
نمایند.
ارمنیان که گروهی از ایشان بت پرست و قومی زردشتی بودند در برابر مسیحیت
مقاومت کردند، چنانکه در تاریخ ساسانی مشاهده می گردد جنگهای بزرگی به تحریک شاهان
ساسانی به حمایت از دین زردشتی در ارمنستان روی داد ولی سرانجام تیرداد با کمک رومیان
غالب آمده و کیش عیسوی را حدود سال 305م مذهب رسمی ارمنیان نمود؛ بعد از چندی کتاب
مقدس تورات و انجیل نیز به زبان ارمنی ترجمه گردید . انجیل ارمنی از انجیلهای قدیمی
دنیای مسیحیت است.
گریگورا در اواخر عمر غزلت گزید و از اسقفی کناره گرفت و به جای او ارشتک
پسر بزرگش کلیسای معروف "اج میادزین" را که به معنی محل نزول تنها مولود
است در ارمنستان بنا کرد که از مراکز مهم مذهبی آن کشور گردید و ریاست آن را به عهده
گرفت.
یکی از زیارتگاههای مهم در ارمنستان زیارتگاه "تادی مقدس" است
که در قرن نهم میلادی بنا شده است. در مورد این زیارتگاه چنین آمده است که یکی از پادشاهان
ارمنستان به نام "شانادروک" و دخترش ساندخت به کیش عیسوی درآمده بودند و
پس از چندی شاه به دین پیشین خود باز می گردد ولی دخترش بر اثر تبلیغات "تادی"
نامی که از راهبان مسیحی بود دست از مسیحیت بر نمی دارد؛ دختر و تادی به فرمان پادشاه
کشته می شوند و در همین محل که به نام زیارتگاه
تادی مقدس است دفن می شوند.
دین عیسوی به همت گریگورس مذهب ملی ارمنیان شد، وی زبان ارمنی را برای نوشتن
کتاب مقدس جایگزین زبان یونانی کرد و دوازده خلیفه جانشین در اطراف و اکناف ارمنستان
برای هدایت بت پرستان ایجاد کرد وی مناصب روحانی را در خانواده ی معینی ارثی کرد؛ بزرگترین
منصب روحانی یعنی جائلیق را در خانواده ی خود موروثی ساخت.
ارمنیان گریگوری اقرار دارند که روح مقدس صادر از پدر (خدا) است و معتقد
به یک طبیعت در مسیح هستند از این جهت خود را "مونوفیزیت" می خوانند و قائل
به تجسم و حلول روح در او نیستند. آنان به مکان تطهیر نفس بعد از مرگ یعنی Purgatory
اعتقاد ندارند و تنها مانند کاتولیکها برای مردگان خود در اعیاد و روزهای
معینی دعا می کنند.
پاتریارک یا بطارقه در قدرت ها با هم برابرند و با هم همکاری می کنند و
زیر نظر پارتریارک بزرگتر هستند و گویند که کلیسا توسط رسولان (حواریون) و شاگردان
ایشان به امر مسیح بنیان گذارده شد نه توسط پطر از اینجهت به ریاست عالیه پاپ معتقد
نیستند.
تعمید گریگوری با تکرار نام شخصیتهای الهی انجام می گیرد، تدهین با روغن
مقدس صورت می پزیرند و شخص تعمید یافته به نام شخص مقدسی که در عید وی را تعمید داده
اند خوانده می شود. تعمید تنها به دست کشیشان انجام می گیرد و تعمید حتی در مورد کودکانی
که مرده به دنیا آمده اند نیز اعمال می شود. تدهین با روغن مقدس را ابتدا به پیشانی
و سپس به چشم منخرین و گوشها و دهان و شانه ها و سینه و دست و پا جاری می سازند، ارمنیان
عشای ربانی را با نان و فطیر و شرابی که با آب مخلوط نشده باشد انجام می دهند.
دکتر
علی نیکویی
