پیرامون جشن مهرگان

مهر در معنای لغوی به معنای محبت و دوستی آمده است (1) و رابط بین آفریدگار و آفریدگان می باشد؛ در گاتهای زرتشت، کلمه‌ی مهر به معنای عهد و پیمان است (2)، مهر در اوستا از مخلوقات اهورامزدا  می‌باشد و حافظ عهد و پیمان است و فرشته‌ی روشنایی و فروغ، تا هیچ چیز بر وی پوشیده نماند.

ماه هفتم هر سال و روز شانزدهم هر ماه و یشت دهم اوستا و جشن مهرگان از آن اوست؛ تفکر مهر از ایران به بابل و آسیای صغیر رفت و سپس پرستیده شد و به کیش مهر پرستی (میترائیسم) مبدل گردید.

مهرگان در ایران چون نوروزگان به یاد حوادثی است که در تفکر ایرانی در آغاز آفرینش جهان رخ داده است و شاید به یاد ماجراهایی باشد که تنها در تاریخ داستانی ایرانیان مذکور است؛ در روز مهرگان شاهان و خسروان ایران باستان تاجی بر سر می‌گذاشتند که به شکل آفتاب در میان چرخی گردون به آن منقوش بود، در هنگام طلوع آفتاب یکی از سپاهیان در حیاط قصر سلطنتی می‌ایستاد و فریاد می زد: ای فرشتگان عالم فرود آئید و شیاطین و بدکاران را بزنید و از دنیا ببرید. در روز مهرگان خوردن انار و استشمام گلاب ضیافت می‌بود و عامل دوری از بدبختی (3)؛ این جشن را در قدیم متراکانا می‌نامیدند و بعدها مهرگان شد و در عربی مهرجان نامیده گردید، این جشن شش روز طول می‌کشید و از مهر روز یعنی شانزدهمین روز مهر آغاز و به رام روز ختم می‌گردید و روز آغاز را مهرگان عامه و روز آخر را مهرگان خاصه   می نامیدند(4)

کتزیاس پزشک یونانی اردشیر دوم هخامنشی چنین می نگارد: پادشاهان هخامنشی به هیچ گونه نباید مست می‌شدند مگر در روز جشن مهرگان که لباس فاخر و ارغوانی می‌پوشیدند و در باده خواری میخوارگان شرکت می‌نمودند؛ دوریس مورخ چنین می‌گوید که پادشاهان در این روز پایکوبی و رقص می‌نمودند؛ مراسم این جشن بسیار شبیه نوروزگان بود و هفت سین نیز در این جشن مرسوم بود، اردشیر بابکان و خسرو انوشیروان در این روز رخت و لباس نو به مردم می‌بخشیدند(5)

شرق شناس معروف کومون بلژیکی در کتاب آئین میترا می نگارد: بدون شک جشن مهرگان که در کشورهای روم قدیم روز ظهور خورشید تصور می‌گردد و نام آن ( سل ناتالیس این وکتی) یعنی روز تولد خورشید مغلوب نشدنی می گفته‌اند که به 25 دسامبر کشیده شد و پس از نفوذ دین عیسی در اروپا روز ولادت مسیح قرار گرفت (6)؛ چنین می توان برداشت کرد که کریسمس عیسویان به نام روز مهر ایران باستان می‌بوده.

دکتر ذبیح الله صفا می گوید: در روزهای مهرگان  و نوروزگان پارسیان مشک و عنبر و عود به هم می‌دادند و طبقات مردم هر کدام به فراخور شغل خود برای پادشاه هدیه می آوردند. (7)

در ایران باستان فقط دو فصل موجود بود، اول تابستان که آن را (همه) می گفتند و اول زمستان که آن را (زین) می‌نامیدند که دی از این کلمه به جای مانده؛ زین رو نوروزگان جشن آغاز تابستان بود و مهرگان جشن آغاز زمستان. (8)

ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه در پیرامون جشن مهرگان می‌گوید: گویا مهر نام خورشید است و در چنین روزی ظاهر شد زین رو این روز را به وی منسوب کرده‌اند؛ شاهان در چنین جشنی تاجی به شکل خورشید که در آن دایرهای مانند چرخ موجود بود بر سر می‌گذاشتند،گویا در چنین روز فریدون به ضحاک دست یافت، و فرشتگان از آسمان به یاری فریدون آمدند به یاد آن روز در جشن مهرگان در سراسر قلمروی پادشاهی مردی دلیر می‌گماردند که بامدادان به آواز بلند ندا دهد: ای فرشتگان به سوی دنیا بشتابید و جهان را از گزند اهریمن برهانید و گویا خداوند در این روز زمین را بگسترانید و در اجساد روان بدمید، در این روز ماه که تا آن روز گویی تاریک بود از خورشید روشنایی کسب کرد و از سلمان فارسی نقل گردیده است که ایرانیان در زمان ساسانیان بر این باور بودند که خداوندگار یاقوت را در روز نوروز برای زینت مردمان خلق کرد و زبرجد را در مهرگان و این دو روز را بر سایر روزها فضیلت داد چنان که یاقوت و زمرد را بر سایر جواهرات. در آخرین روز این جشن که بیست و یکم ماه است فریدون ضحاک را در کوه دباوند (دماوند) به زندان انداخت و خلایق را از گزند او برهانید؛ لاجرم در این روز عید گرفتند و آفریدون (فریدون) مردمان را امر کرد که گشتی به میان ببندند و واج زمزمه کنند و در هنگام خوردن و آشامیدن لب از سخن فروبندند. زردشت آغاز و انجام جشن مهرگان را در عظمت یکی می دانسته است و گفته که هر دو روز را عید بگیرند و از آن پس هرمز پسر شاپور در تمام روزهای مهرجان تا مدت سی روز چون نوروز جشن می گرفتند و هر پنچ روز را به یک طبقه از شاهزادگان و موبدان و بزرگان و بازرگانان و از میان اهل حرفه و صنایع مخصوص نمودند. (9)

بلعمی می نویسد: آفریدون ظفر یافت و ضحاک را بگرفت و بکشت و همان روزتاج بر سر آفریدون نهاده،جهان بر وی سپرده و آن مهرروز بود و آن را مهرگان نام کردند و عید کردند و آفریدون به ملک بنشست.(10)

نام ایزد مهر در دین زرتشتی و همانطور در اوایل حکومت هخامنشی ذکر گردیده است؛ در دوران اشکانیان مهر از عظمت و شکوه بالایی برخوردار گشت و از ایران به غرب رفت و در آنجا به شکل آئین مهرپرستی درآمد و مرکز ستایش همه‌ی طبقات امپراطوری روم قرار گرفت و دهقانان و پیشه وران و سپاهیان و شهریاران روم همه پیرو او گردیدند زین روست در این دوران نام مهرداد چه در ایران و چه در آسیای صغیر در میان شاهان بسیار به چشم می خورد؛ می بینیم پس از رواج دین مسیح در روم تمام مراسم و سلوک مهرپرستی در این دین رسوخ می کند.

در روزگار ساسانیان نیز مهر در میان همه‌ی طبقات اجتماعی ایران مورد ستایش بود،ولی بیشتر در میان مردمان تهی دست ایرانی اهمیت داشت که علت آن داشتن ریشه‌ی بخشندگی در این ایزد بود؛ در تفکر میترائیسم موعظه‌ی غالب برابری و برادری بود و اقشار میان حال و تهی دست را به خود می‌خواند زین رو عظمت و گسترش یافت؛ جان هیلنز در مورد مهر و جشن مهرگان چنین می نویسد: در دین زرتشتی کنونی مهر نقش بسیار مهمی در آییه های دینی برعهده دارد؛ همه‌ی روحانیون در آتشکده طی مراسمی رسما به حلقه‌ی روحانیون شرف می‌یابند و در این مراسم به آنان گرزمهر به عنوان نمادی از وظایف آنان در نبرد با نیروهای شر اعطاء می شود. مقدسترین آیین های همه در تحت حمایت او اجرا می شود و یکی از جشن های بزرگ که مهرگان نام دارد، جشنی است به افتخار مهر،داور سرزمین ایران. این جشن هنوز در ایران به مدت پنج روز همراه با شادمانی بسیار و با خلوص نیت عمیق برگزار می گردد. (11)

دکتر علی نیکویی

---------------------------

         منابع و ماخذ                             

1.        عمید،حسن؛ فرهنگ عمید؛تهران؛انتشارات جاویدان؛2535؛ص 1030.

2.        دوستخواه،جلیل؛اوستا کهنترین سرودهای ایرانیان؛تهران؛انتشارات مروارید؛1387؛ص1057.

3.        کریستین سن،آرتور؛ایران در زمان ساسانیان؛ ترجمه ی رشید یاسمینی،تهران؛انتشارات علمی فرهنگی؛1374؛ص 252.

4.        محمدی،حسن؛جشنهای ایران باستان؛انتشارات جهاد دانشگاهی؛1380؛ص 119.

5.        بهار،مهرداد؛ پژوهشی در اساطیر ایران(پاره ی نخست و دویم)؛تهران؛انتشارات آگاه؛1375؛ص 497.

6.        پورداود،ابراهیم؛ادبیات مزدیسنا،یشتها؛ج دوم؛انتشارات طهوری؛1374؛ص 396.

7.        مجله مهر؛شماره ی 10؛ سال اول

8.        محمدی،حسن؛جشنهای ایران باستان؛انتشارات جهاد دانشگاهی؛1380؛ص 120.

9.        بیرونی،ابوریحان؛آثارالباقیه؛ترجمه ی اکبرداناسرشت؛تهران؛امیرکبیر؛1363؛صص 337-340

10.     پورداود،ابراهیم؛ادبیات مزدیسنا،یشتها؛ج اول؛تهران؛ انتشارات انجمن زرتشتیان؛1307؛ص 399

11.     هینلر،جان؛شناخت اساطیر ایران؛ترجمه ی ژاله آموزگار؛تهران؛نشر چشمه؛1371؛ص124

پیرامون جشن شهریورگان

شهریور به معنی شهریاری دلخواه است، او نیروی شهریاری و تسلط بر خویش است و هماورد او “سئورو” دیو آشوب و خودسری است. شهریور یکی دیگر از امشاسپندان (1) است که نگهبانی فلزات را به عهده دارد، درگاهان، هرمزد انجامین پاداش و پادافره (2) را از طریق او به مردمان می‌دهد. (3) و این شاید اشاره به فلز گداخته‌ای باشد که در پایان زمان به زمین جاری خواهد شد و مردم باید از آن گذر کنند، زیرا شهریورِ امشاسبند، نگهبان فلزات است. (4)

معنی شهریرو دوستی و آرزوست، شهریور فرشته‌ای است که به جواهر هفتگانه از قبیل طلا و نقره و دیگر فلزات که برقراری صنعت و دوام دنیا و مردم به آنها بستگی دارد، موکل است. شهریور روز از شهریور ماه که روز چهارم ماه است و به نام امشاسپند توانای “خشترایا” می‌باشد، جشن شهریرگان است، این فرشته در جهان مادی نگهبان زر و سیم و فلزات دیگر و دستگیری بینوایان و فرشته‌ی رحم و مروت است، پادشاهان دادگر تحت حمایت این فرشته‌ی توانا هستند؛ چون این جشن به پادشاه دادگر بستگی دارد که نماینده‌ی سلطنت آسمانی هستند، لذا معمولا باید در این جشن به حضور پادشاه می‌رفتند و شادباش می‌گفتند.

جشن شهریورگان از دو جنبه‌ی دیگر نیز دارای اهمیت می‌باشد: یکی اینکه در این ماه محصولات کشاورزی جمع آوری می‌شود و به مناسبت نتیجه گرفتن از نعمت کشت و کار و به دست آمدن محصولات، کشاورزان به جشن و شادی می‌پرداختند؛ از جهت دیگر در این ماه، ماه پاییز کاری شروع می‌شود و شروع کار کشت و زرع به امید برداشت خوب جشن می‌گرفتند. بنابراین با مطالبی که عنوان شد این جشن گذشته از جشن پادشاهان دادگر، برای کشاورزان از لحاظ جمع آوری محصول بهاری و شروع بکاشت پاییز، بهترین جشن و شادمانی است. مردم ایران باستان در این جشن به فقرا احسان و اطعام می‌کردند.

ابوریحان بیرونی (5) چنین می‌گوید: “شهریور ماه که روز چهارم آن شهریور روز است و آن به مناسبت توافق دو اسم جشن می‌گیرند، که آن را شهریورگان گویند. معنی شهریور دوستی و آرزوست، شهریور فرشته‌ای است که به جواهر هفتگانه از قبیل نقره و دیگر فلزات که برقراری صنعت و دوام دنیا و مردم به آنها بستگی دارد، موکل است…. خورشید موبد گفته است که آذر جشن روز اول این ماه بود(ماه شهریور) و این عید برای خاصه بود، و از روزهای معروف ایرانیان محسوب می‌شد.اگر چه در ماه‌های فارسی است و این هید از روزهایی است که مردم تخارستان (6) آن را معمول می‌داشتند و این آتش را برای تغییری که در هوا پیدا شده که اول زمستان است می‌افروختند. ولی در زمان ما اهل خراسان این عید را آغاز پاییز می‌گیرند و این روز روز مهر است که اول گهنبهار (7) پنجم است و آخرین روز بهرام است و در این روز خداوند بهائم (8) را آفرید و نام آن -مدیامیریم‌گاه- است.”

کریستین‌سن (9) می‌نویسد: در هفتم شهریور عید آذر جشن اول بود، آذرجشن، عید آتش خانه محسوب می‌شد، در داخل خانه‌ها آتش‌های بزرگ می‌افروختند و در ستایش خدا و شکر نعم او سعی بلیغ می‌کردند، مردمان گرد هم فراهم آمده با هم غذا می‌پختند و تفریح می‌کردند ؛ ظاهرا این عید در بعضی از نواحی ایران معمول بوده است.

دکتر علی نیکویی

پانویس:

1.        امشاسپندان شش فروزه اهورامزدا هستند که هر کدام دارای مفهومی است که بخشی از عظمت خداوند یکتا را به آدمی می‌شناسانند و با شناخت و پیروی از این مفاهیم و ایزدان می‌توان اهورا مزدا را درک کرد. همچنین گفته شده‌است به شش ایزد (فرشته) اهورا مزدا (خدا) گفته می‌شود. مطابق باورهای مذهبی زرتشتی، امشاسپندان، خداوند را در زمین برای گسترش صلح و عدالت یاری می‌کنند و هرکدام مسئولیت محافظت از چیزی را بر عهده دارند. امشاسپندان که واسط بین خالق و مخلوق هستند راهبر نیکوکاران به بهشت نیز بشمار می‌آیند. ویژگی امشاسپندان به گونه‌ای است که به مجردات معنوی و اخلاقی دلالت داده‌شده و گاهی مفهومی انتزاعی را در بر می‌گیرند. گاهی در تفسیرهای جدید دینی امشاسپندان را صفات اهورامزدا دانسته‌اند. در عقاید امروزی زرتشتیان امشاسپندان مفهوم اساطیری خود را ندارند و تنها بعنوان صفات و فروزه‌های اهورامزدا نامشان یاد می‌شود.

در جهان‌بینی مذهبی زرتشتی اندیشه ی نیک و خرد (وهومن یا بهمن)، راستی، و داد و قانون (اشاوهیشتا یا اردیبهشت)، نیروی پسندیده اهورایی (خشترا یا شهریور)، مهر و مدارایی افزاینده (سپنتا آرمیتی یا سپندارمزد) پایه‌های دین است که انسان را به خودشناسی و رسایی (ه-اُروتات یا خرداد) و جاودانی (امرتات یا امرداد) می‌رساند.
شش امشاسپندان عبارت‌اند از:

1. وهومنیا وهومنه یا بهمن به معنی اندیشه نیک است که در طرف راست اهورامزدا می‌نشیند و تقریباً نقش مشاور او را دارد. موکّل و پشتیبان حیوانات سودمند در جهان است. با انسان و اندیشه ی نیک انسان ارتباط دارد؛ چون مظهری از خرد آفریدگار است. زیرا از طریق اندیشه نیک است که به شناخت دین می‌توان رسید. او اندیشه ی نیک را به ذهن ادمیان می‌برد و ایشان را به سوی آفریدگار رهبری می‌کند؛ و پس از مرگ نیز روان آدمیان را خوشامد می گوید و آنان را به بالاترین بخش بهشت رهنمون می‌شود. زردشت نیز از طریق او به درگاه اورمزد بار می‌یابد. همکاران او در میان ایزدان، ایزدا ماه و ایزد گوشورن (ایزد موکل چهارپایان) هستند. ایزدان «رام» و «زروان» نیز در زمره ی یاران او به شمار آمده‌اند. او گزارشی روزانه از اندیشه و گفتار و کردار مردمان تهیه می‌کند. این امشاسپند نرینه و رقیب اهریمنی او، «اکومن» است.
2. اشه و هیشته یا ارته وهیشتهیا ارته وهیشته یا اُردیبهشت به معنی اَشه یا ارتی (راستی) است که زیباترین امشاسپندان و نمادی است از نظام جهانی، قانون ایزدی و نظم اخلاقی در این جهان. سخنِ درست گفته شده، آیینِ خوب برگزار شده، گندم بسامان رشد کرده و مفاهیمی از این نوع، نشانه‌ای از اردیبهشت دارند. او نیایش‌ها را زیر نظر دارد. آنانکه اریبهشت را خشنود نکنند از بهشت محرومند. این امشاسپند نه تنها نظم را در روی زمین برقرار می‌سازد، بلکه حتی نگران نظم دنیای مینُوی و دوزخ نیز هست و مراقبت می‌کند که دیوان، بدکاران را بیش از آنچه سزایشان است تنبیه نکنند. نماینده ی این جهانی او آتش است. از اوقات روز وقت نیمروز به او تعلق دارد. یاران او، ایزدان «آذر»، «سروش»، «بهرام » و «نریوسنگ» هستند.
3. خشتره و ییریهیا شهریور. به معنی شهریاری و سلطنت شایسته است. او مظهر توانایی، شکوه، سیطره و قدرت آفریدگار است. در جهان مینُوی، او نماد فرمانرواییِ بهشتی و در گیتی نماد سلطنتی است که مطابق میل و آرزو باشد، اراده ی آفریدگار را مستقر کند، بیچارگان و درماندگان را در نظر داشته باشد و بر بدی‌ها چیره شود. همکاران او، ایزد مهر، ایزد خورشید و ایزد آسمانها هستند
4. سپنت ارمیتییا سپندارمذ. به معنی اخلاص ، پاکبازی و بردباریِ مقدس است. سپندارمذ با نمادی زنانه، دخترِ اورمزد به شمار می‌آید و در انجمن آسمانی در دست چپ او می‌نشیند. چون ایزد بانوی زمین است، به چهارپایان چراگاه می‌بخشد. زمانی که پارسایان در روی زمین، که نماد این جهانی اوست، به کشت و کار و پرورش چهارپایان می‌پردازند یا هنگامی که فرزند پارسایی زاده می‌شود او شادمان می‌گردد و وقتی مردان و زنانِ بد و دزدان بر روی زمین راه می‌روند آزرده می‌شود. همانگونه که زمین همه بارها را می‌شکیبد و تاب می آورد، او نیز مظهری از تاب آوری و بردباری است.
5. هئوروتاتیا خرداد. به معنی تمامیّت، کلیّت، رسایی و کمال است و مظهری از مفهوم نجات و رستگاری برای افراد بشر. آب را می‌پاید و در این جهان، شادابی گیاهان مظهر اوست.
6. امرتاتامرداد یا مرداد. به معنی بی مرگی است و تجلی دیگری از رستگاری و جاودانگی. سرور گیاهان است. او گیاهان را برویاند و رمه گوسفندان را بیفزاید.

2.         مکافات بدی/ دهخدا

3.         یسنه۴۵،بند ۷

4.        یشت۱۰،بند۱۲۵

5.        بیرونی، ابوریحان، آثارالباقیه، ترجمه اکبر دانا سرشت، نشر امیرکبیر، چ۳. ۱۳۶۳: ۳۳۷-۳۳۶

6.         تُخارستان یا طُخارستان نام سرزمین باستانی وسیعی که قسمت‌های وسیعی از مناطق شرقی ایران باستان را دربر می‌گرفت. باختر از شمال با سرزمین سُغد و آمودریا و از مشرق با چین و از جنوب با هندوستان و رشته‌کوه هندوکش محدود بوده‌است، پایتخت آن شهر باختر (به یونانی: Βάκτρα باکترا) یا زاریاسپا (Zariaspa) بوده که اکنون بلخ می‌گویند و امروزه شهری کوچکی است در ولایت بلخ (به مرکزیت مزار شریف) در شمال افغانستان امروزی.

7.         گاهنبار یا گاهبار یا گَهَنبار در اسطوره‌های زرتشتی و آریایی آن شش روزی است که خدا دنیا را آفرید و در کتاب زند از زرتشت نقل می‌کنند که اهورامزدا دنیا را در شش “گاه” آفرید و اولِ هر گاهی نامی دارد و در اولِ هر گاهی جشنی سازند. همانطور که در دین‌های سامی، آفریدگار، جهانِ هستی را در شش روز می‌آفریند، در دین ایرانیان کهن نیز اهورامزدا آفرینش جهان مادی را در شش گاهنبار به انجام می‌رسانَد. به این ترتیب که در یسنا آمده‌است:

Maidh-yo-zarem)میدیوزَرِیم) – نخستین گاهنبار روز پانزدهم اردیبهشت‌ماه، چهل‌وپنجمین روز از اول سال که در آن “آسمان” آفریده شد.

Ø      Maidh-yo-shema)میدیوشـِیم ) – روز پانزدهم تیرماه، صدوپنجمین روز سال که در این روز “آب” آفریده شد.

Ø      Paiti-shahem)پَـیته‌شَـهیم) – روز سی‌ام شهریورماه صدوهشتادمین روز سال که در این روز “زمین” آفریده شد.

Ø      Aya-threm)اَیاسرِم ) – سی‌ام مهرماه، دویست‌ودهمین روز سال که در آن “گیاه” آفریده شد.

Ø      Maidh-ya-rem)میدیارِم) – بیستم دی‌ماه، دویست‌ونودمین روز سال که “جانوران” آفریده شدند.

Ø      Hamas-path-maedem)هَـمَـسپَـتمَدُم): در آخرین روز کبیسهٔ سال، یعنی سیصدوشصت‌وپنجمین روز سال، که آن را وهیشتواشت‌گاه می‌نامند، واقع است که “مردمان” آفریده شدند.

Ø      هریک از جشن‌های ششگانه‌ی گاهنبارها پنج روز به‌طول می‌انجامیده و آخرین روز هر گاهنبار مهم‌ترین روز جشن بوده‌است. این آیین با رای شورای عالی سیاست‌گذاری ثبت میراث معنوی در سیاهه‌ی آیین‌های ملی ایران ثبت شده‌است.

8.         حیوانات وستور و ستور وحشی

9.         (Arthur Emanuel Christensen) زاده ۱۹ ژانویه ۱۸۷۵ در کپنهاگ – درگذشته ۳۱ مارس ۱۹۴۵ در کپنهاگ) ایران‌شناس، خاورشناس، لغت‌شناس و پژوهشگر معروف اهل دانمارک است.